Symbolizm w malarstwie sakralnym

Malowanie zawsze było związane z życiem chrześcijan i Kościoła katolickiego.

Pierwsze malarskie przedstawienia pochodzą z początków chrześcijaństwa z katakumb w Rzymie, ale również w Syrii, Egipcie, Azji Mniejszej. Przedstawiają pierwsze znaki identyfikujące chrześcijan (chleb, ryba, krzyż, oznaczenie imienia Jezus) przedstawienia Jezusa, Maryi i scen biblijnych.
Praktycznie przez 1500 lat do doby renesansu malarstwo religijne dominowało w Europie.
Mówimy o dziełach malarskich w postaci mozaik, obrazów, fresków, malarstwa ołtarzowego, ikon, malowanych Drogach krzyżowych w sanktuariach, krużgankach pątniczych, kalwariach, iluminowanych modlitewników czy mszałów, przenośnych ołtarzyków czy obrazów religijnych do prywatnego użytku.
Przedstawiamy na przykładach, jakim językiem przemawiało malarstwo religijne do oglądających. Powszechnie stosowany i rozumiany przez oglądających był symbolizm.
Dotyczył on praktycznie wszystkich elementów przedstawień malarskich: koloru, wielkości postaci, gestów, tła, owoców, zwierząt, architektury na obrazach – wszystko to miało swoje znaczenie. Wiele z symboli odwoływało się do pierwotnych skojarzeń każdego człowieka, jak to, że światło przenika bez przeszkód przez szklane naczynie i dlatego kojarzy się z dziewictwem, cnotliwością i czystością (dziś powiedzielibyśmy, że z racji przezroczystości jest transparentne, czyli nie ma nic do ukrycia) lub wiązało się z obserwacją przyrody (kwiaty, liście, gałęzie symbolizowały witalność i siłę życia, ale też pokazywały jego przemijalność swoim więdnięciem) czy przekazem biblijnym (jabłko symbolizowało grzech pierworodny i jednocześnie zapowiadało nadejście Zbawiciela). Wiele symboli na przestrzeni wieków zmieniało swoje znaczenie lub mogło posiadać wiele znaczeń jak chociażby róża. Pięciopłatkowa okalała obrazy Vir Dolorum i symbolizowała 5 ran Chrystusa Boleściwego. Biała róża symbolizowała niepokalane poczęcie, dziewictwo i bogactwo cnót, róża czerwona oznaczała cierpienia Jezusa, róża rosnąca w ogrodzie symbolizowała Kościół. Róża wyrastająca spośród kolców jest z kolei symbolem Maryi jako osoby niepokalanie poczętej wśród grzeszników i obrazuje nieprzemijającą miłość Matki Boskiej do Boga i ludzi. Jest też róża symbolem śmierci i zmartwychwstania, życia, piękna intelektu, miłości duchowej, duszy, modlitwy, tajemnicy, milczenia.
Malarstwo spełniało wiele funkcji; czasem było lekcją wiary dla ludzi niepiśmiennych (tzw. Biblia pauperum – np ściany kościoła w Skułach, niedaleko Radziejowic, oklejone są płótnem, na którym namalowano sceny Nowego i Starego Testamentu), przypominało wiernym sceny opisywane w Piśmie świętym lub ilustrowało dokonania świętych (np w kościele pod wezwaniem św. Mikołaja w Słopanowie w Wielkopolsce cztery ogromne polichromie przedstawiają cudowne działania biskupa Mikołaja), zachęcało do pobożności czy wyrażało wdzięczność zamawiającego dzieło malarskie za otrzymane łaski.
Nawet wczesne przedstawienia malarskie kwiatów miały filozoficzną i chrystologiczną symbolikę i wymowę. Późniejsze kwiatowe martwe natury (XVI-XVIII w.) często zawierały przekaz wanitatywny (od łacińskiego słowa vanitas, czyli marność) lub moralizatorski. Przypominały patrzącym o nietrwałości ludzkiego życia. Czasami na nich pojawiały się cytaty z Biblii. Krople rosy, insekty i motyle uzupełniały przekaz. Motyle były oznaką nadziei na zmartwychwstanie, a same kwiaty, z których każdy miał swoje znaczenie, pojmowano jako alegorię życia ludzkiego; niektóre malowano jako zwiędłe.zwiastowanie
Przykładem czytania symboliki może być olejny obraz niderlandzkiego malarza Jan van Eycka, z 1420 roku. Przedstawia on scenę Zwiastowania. Maryja na progu świątyni wysłuchuje posłannictwa Archanioła Gabriela. Mistycyzm i znaczenie dla chrześcijan tego momentu powodowały, że artyści różnymi zabiegami wyrażali i podkreślali moment objawienia Bożej woli. Duch Święty w postaci gołębicy dzieli obraz na część boską (wraz z posłańcem Archaniołem) i ludzką z osobą Maryi. Ona sama pokazana jest z księgą, która symbolizuje jej mądrość. Biała lilia na progu oznacza czystość Dziewicy. Nad nią pusta nisza czeka już na mającego się narodzić Zbawiciela, strzelista kolumna po lewej ręce Maryi symbolizuje ufność, jaką Maryja pokłada w Panu Bogu. Kolumna ta zwieńczona jest postacią małpy, która w malarstwie i rzeźbie symbolizowała szatana zmuszonego do uległości wobec Boga i Matki Pana Jezusa. Maryja ubrana jest w suknię, której czerwony kolor oznacza pochodzenie z królewskiego rodu Dawida.
Posłannictwo Archanioła akcentuje jego dostojny strój. Odziany jest w czerwoną kapę spiętą broszą pod szyją. Strój jest zgodny z opisem, jaki umieścił Pseudo-Dionizy w pracy „Hierarchia niebiańska” z przełomu V i VI wieku. Według niego, anielskie odzienie symbolizuje boskość, a suknia pontyfikalna oznacza zdolność doprowadzania do boskich i mistycznych widzeń i poświęcenia im całego życia.
Z podniosłą sceną zwiastowania przyjścia Zbawiciela kontrastuje zdziczały ogród i rozpadające się ogrodzenie symbolizujące grzeszną ludzkość potrzebującą zbawienia i nadziei. Dwa style świątyni gotycki i romański symbolizują Stary i Nowy Testament.madonna
Vincent Malo (1600-1645), uczeń Dawida Teniersa Starszego i Petera Rubensa, jest autorem obrazu Madonny z Dzieciątkiem w altanie ogrodowej. Do pożaru w 2008 roku obraz był w kościele Środowisk Twórczych pod wezwaniem Św. Brata Alberta i Św. Andrzeja Apostoła w Warszawie. Z obrazu emanuje spokój i radość. Matka pokazuje Dzieciątku trzymany w ręku powój – symbol wskazujący, iż zawsze wspierała się na Bogu, ale też oznaczający miłość bliźniego. Dzieciątko ma w rączce owoc granatu – znak przyszłej męki. Owoc ten może też oznaczać liczne dary Boże i sam Kościół. W tradycji chrześcijańskiej miał różne znaczenie w zależności od umiejscowienia go na obrazie. W rękach Matki Boskiej oznaczał płodność i liczne cnoty, co wiązało się z licznymi ziarenkami we wnętrzu owocu. Wysypujące się ziarenka z pękniętego owocu granatu, jak w godle bonifratrów, oznaczają caritas, miłość bliźniego. Trzymany przez Dzieciątko, z uwagi na swój czerwony kolor, symbolizuje przyszłą mękę.
Na drewnianym płocie siedzi kolorowa papuga. Ptak ten jest rzadko stosowanym symbolem w ikonografii – oznacza posłuszeństwo, ale też macierzyństwo Maryi. W altanie mamy jeszcze kosz wypełniony owocami, draperię. Wydaje się, ze Madonna i jej Dziecko znajdują się w rajskim ogrodzie. Obraz mówi, iż szczęście i pokój zależą od podporządkowania się dobru i od poświęcenia. Świat dopiero wtedy jest piękny, gdy dzieli się go z Bogiem i drugim człowiekiem.

Znajomość znaczenia symboli użytych w obrazach pozwala odkryć nieznane piękno i głębię malarskiego przesłania.

 

PIERWOTNIE TEKST  ZOSTAŁ OPUBLIKOWANY W MIESIĘCZNIKU „MISERICORDIA” SANKTUARIUM MIŁOSIERDZIA BOŻEGO W OŻAROWIE MAZOWIECKIM W CZERWCU 2012 ROKU.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *