Kościół i edukacja

W cyklu artykułów chciałbym przybliżyć i przypomnieć działania i osiągnięcia Kościoła Katolickiego w budowie naszej łacińskiej cywilizacji. W szczególności teksty będą dotyczyły szkolnictwa i nauki, sądownictwa, medycyny i opieki nad chorymi i biednymi oraz kultury i sztuki. Na początku przypatrzmy się działaniu Kościoła na polu szeroko rozumianej edukacji. Edukacji pojmowanej nie tylko jako nauczanie w szkołach, ale i rozwój wiedzy w różnych dziedzinach ludzkiej działalności.
Po upadku Imperium Rzymskiego (V w. n.e.) nastąpiła ogólna zapaść na kontynencie europejskim- upadek kultury, obyczajów, nauki oraz szkolnictwa. Powstające wówczas zakony, takie jak najstarszy Zakon Świętego Benedykta, zajmowały się pracą u podstaw. Z jednej strony zakonnicy przepisywali księgi z czasów greckich, rzymskich, Biblię i żywoty Świętych, a z drugiej strony uprawiali ziemię, karczowali lasy, zakładali ogrody i sady i propagowali oraz nauczali nowych metod upraw.
Klasztory wprowadziły uprawę roli metodą trójpolówki (co 3 lata 1/3 pola była ugorowana), co było dużym osiągnięciem na owe czasy.
Opactwa benedyktyńskie i wyrosłe z ich ducha klasztory cysterskie były centrami (nie tylko dla najbliższej okolicy, ale często dla ludzi z odległych miejscowości) wiedzy z dziedziny technik uprawy ziemi, hodowli bydła i koni, pszczelarstwa, warzelnictwa, sadownictwa i zielarstwa. Były one swoistymi szkoła rolniczymi i ośrodkami powstawania i nauki zawodów rzemieślniczych (piekarzy, młynarzy, lutników, tkaczy) dla całego regionu. Z kolei to stawało się bazą do rozwoju nauk, głównie medycyny.
Przykładowo w cysterskim klasztorze w Wąchocku (1179 r. ) powstały średniowieczne kuźnie i ważny punkt wytopu żelaza działający przez kilkaset lat.
Z uwagi na to, że łacina była językiem liturgii i językiem kościoła istniała konieczność jej nauki dla kandydatów na księży i zakonników. Realizowane to było w szkołach przy katedrach biskupich. Z czasem zaczęły powstawać szkoły przy zakonach i parafiach. Przykładem jest szkoła przy kolegiacie św. Michała w Płocku z ok. 1180 roku, która prowadzona najpierw przez benedyktynów, potem jezuitów i w końcu upaństwowiona działa nieprzerwanie w tym samym miejscu do dnia dzisiejszego (LO im. Marszałka St. Małachowskiego).
Były też szkoły pałacowe, gdzie nauczali duchowni. Już w IX wieku do nauki dopuszczono osoby świeckie. W tymże IX wieku niektóre szkoły kościelne przyjęły organizację na wzór cechów i szybko przekształciły się w uniwersytety. W cywilizacji łacińskiej do pierwszych uniwersytetów zalicza się uczelnie w Bolonii, Paryżu i Oxfordzie.
Kadry nauczające dla powstających uniwersytetów zapewniał Kościół Katolicki. Na powołanie uniwersytetu była potrzebna zgoda papieża. Uniwersytet jest więc tworem Kościoła, świata chrześcijańskiego, jego kultury i jego duchowości.
Obecny sposób organizacji uczelni jest wzorowany na Uniwersytecie Paryskim (ok. 1100 r.).
Trwające wieki zasady funkcjonowania uniwersytetu, to:
– po pierwsze jest to korporacja uczonych i studentów. Rozgraniczenie ich funkcji i kompetencji, stopni i fakultetów ma służyć tokowi studiów i pracy intelektualnej, wytwarzać wewnętrzną organizację tej społeczności, ale także formować korporacyjne kryterium uczoności i mądrości.
– po drugie powołaniem uniwersytetu jest służba prawdzie, jej odkrywanie i przekazywanie innym. Z wolnością nauki związane są takie nieodłączne cechy jak wrażliwość etyczna, szczerość, odwaga, pokora, uczciwość, bo zasady wolności badań naukowych nie wolno oddzielać od odpowiedzialności etycznej każdego uczonego. Z tym wiąże się
– zasada trzecia jedności badań naukowych i nauczania, które obok wolności nauki i autonomii grona nauczycielskiego są podstawowymi założeniami klasycznego modelu uniwersytetu.
Powstały w XVI wieku zakon jezuitów tworzył i prowadził na ziemiach polskich kolegia nauczające młodzież szlachecką. Były to szkoły 5-6 letnie z nowoczesnym programem nauczania. Istnieją do dnia dzisiejszego szkoły średnie, których początkami były kolegia jezuickie, np. Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi w Pułtusku, I LO (Collegium Gostomianum) w Sandomierzu. Kolegium jezuickie powołane w 1570 roku w Wilnie po 9 latach istnienia zostało podniesione do rangi uniwersytetu przez króla Stefana Batorego za zgoda papieża Grzegorza XIII (istnieje do dziś jako Uniwersytet Wileński).
W połowie XVII wieku rozpoczyna działalność na ziemiach Rzeczpospolitej zakon pijarów. Jest to zgromadzenie zakonne założone w celu tworzenia bezpłatnych szkół powszechnych. Zgromadzenie zakłada w Warszawie Collegium Nobilium, które staje się szybko jedną z najlepszych szkół wyższych w Rzeczpospolitej.
Kolegium pijarskie działało też w nieodległym Łowiczu, gdzie już w 1670 roku otwarto szkołę dla dzieci i młodzieży. Przy Kolegium Łowickim Ojców Pijarów odbywały się Kapituły Prowincjalne. Na jednej z nich w roku 1753 staraniem ks. Stanisława Konarskiego została uchwalona reforma szkolnictwa, najpierw pijarskiego – zatwierdzona przez papieża Benedykta XIV, a potem całości szkolnictwa przez powołanie Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego ministerstwa oświaty w Polsce. Pijarzy działający przy kolegiach łowickim i warszawskim wnieśli wielki wkład w kulturę i naukę naszej ojczyzny w wiekach XVII i XVIII.
Trudno zaprzeczać wkładowi Kościoła w rozwój edukacji szkolnej i ogólnej społeczeństw.
W czasach nam współczesnych wiele szkół podstawowych, średnich i uniwersytetów prowadzonych przez Kościół i zgromadzenia zakonne ma wysoką pozycję w rankingach i prezentuje wysoki poziom nauczania.