Bartoszyce

Bartoszyce (dawniej Barsztyn, niem. Bartenstein, lit. Barštynas, prus. Bartanstabs) – miasto i gmina w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim leżące na Nizinie Sępopolskiej w dolinie rzeki Łyny, w historycznej krainie Barcji. Bartoszyce to miasto o wielowiekowej historii i tradycji, łączące w sobie wpływy polskie, niemieckie i wschodnie.
Teren Bartoszyc i okolic leży nad rzeką Łyną i jej dopływach. Jest to największa rzeka województwa Warmińsko-Mazurskiego. Największym dopływem Łyny na terenie Bartoszyc jest jej prawobrzeżny dopływ – rzeka Suszyca.
Historia
Krzyżacy wybudowali tu w 1240 r. jeden z pierwszych zamków warownych w Prusach (obok zamku w Reszlu i Wissenburg koło Sępopola), przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza. Najpierw wzniesiono drewniana strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej „liszki’ czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332). W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 r. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 r. istniał już dom kupiecki, w 1359 r. wybudowano mury obronne, w 1361 r. były już dwa kościoły. W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska.
Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII.  Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych.
Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm I, natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem języka dolnoniemieckiego – dialektem dolnopruskim z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch.
Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary.
Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III Pruski z cesarzem Aleksandrem I. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko Napoleonowi, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807. Traktatu Bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi.
Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w 1881 r. i telefoniczne w 1899 r. W tym czasie wymienia się już, iż miasto posiadało gimnazjum (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. S. Żeromskiego) oraz 7 jarmarków.
Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności.
Podczas I wojny światowej mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałlka Paula von Hindenburga.
Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%.
Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami. Od 1946 roku siedziba powiatu.
Toponimika nazwy miasta
Bartoszyce leżą na terytorium Barcji, jednej z historycznych krain dawnych Prus zamieszkiwanej, przez plemię Bartów. Obok rolnictwa, rozwijało się tu również pszczelarstwo zwane bartnictwem, od staropruskiego słowa bartis (po polsku barć), od czego być może zaczerpnięto nazwę krainy. Następnie Krzyżacy po podboju tych terenów wybudowali tu zamek wokół którego szybko rozrosła się osada. Początkowo nosiła ona nazwę Rosenthal – w wolnym tłumaczeniu „Dolina Róż”. W 1332 Wielki Mistrz Zakonu Luther z Brunszwiku nadaje miastu w akcie lokacyjnym nazwę Bartenstein, co można tłumaczyć na różne sposoby – jako kamień lub skałę Barcji (Bartów), bądź „toporowy kamień”. Polskie przyswojenia fonetyczne Bartoszyce i Barsztyn pojawiają się dopiero wraz kolonizacją mazurską Prus w okresie Reformacji. Do 1945 r. w powszechnym użyciu jest jednak nazwa niemiecka. Dzisiejszą formę ustalono oficjalnie po włączeniu miasta do Polski.

Alternatywne pochodzenie nazwy miasta stosuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880. W haśle Bartoszyce podaje, iż pierwotna nazwa Bartenstein została nadana miastu na pamiątkę biskupa Bartłomieja, który przyczynił się do chrystianizacji Prus.

Symbole miasta
Flaga Bartoszyc zdobyta w bitwie pod Grunwaldem
Herb Bartoszyc – stanowią na czarnym tle tarczy dwa skrzyżowane białe topory na białej podstawie podzielonej poziomo czarnymi liniami na trzy białe schodkowe pasy, z których górny jest najkrótszy, a dolny najdłuższy. Pochodzenie herbu częściowo jest związane z nazwą miasta, barte w języku staroniemieckim i barta w staropolskim oznaczają topór i to prawdopodobnie zadecydowało, iż stał się on elementem różnych wersji herbu
Patron Bartoszyc – patronem miasta jest Bruno z Kwerfurtu (św. Brunon), który symbolizuje ideę wielokulturowości i tolerancji etnicznej oraz religijnej miasta. Oficjalnie został nim ustanowiony 30 września 2009 mocą specjalnej uchwały rady miasta oraz specjalnego dekretu papieskiego Watykanu. W tym samym dniu, w centrum miasta na skwerze przed urzędem miasta i liceum ogólnokształcącym, uroczyście odsłonięto pomnik św. Brunona.

Architektura
Układ urbanistyczny
Miasto Bartoszyce jest jednym z historycznych ośrodków miejskich województwa warmińsko-mazurskiego i zostało założone podczas pierwszej fali osadnictwa na tych ziemiach. Prawa miejskie pierwotnie uzyskały w 1326 a ponownie w 1332. Zostały one nadane organizmowi protomiejskiemu, gdy ten w około 90 lat od założenia, w sposób żywiołowy rozwinął się do rozmiarów organizmu miejskiego z tzw.liszki. Bartoszyce w średniowieczu uważane były za miasto nieco większe, stąd osadnictwo poza mury miejskie przeniosło się szybciej niż w innych miastach regionu. Układ urbanistyczny, pomimo wielu zniszczeń prezentuje obraz urbanistyki z początku XIX z zachowanymi licznymi elementami starszymi. Cały zespół urbanistyczny Starego Miasta Bartoszyce podlega ochronie konserwatora zabytków, jednak niektóre jego elementy jak Brama Lidzbarska czy mieszczańskie kamienice uznane są za elementy wartościowe i obejęte są także indywidualną ochroną. Ostatnie badania archeologiczne pokazują, iż także teren poza Starym Miastem jest zabytkowy. Odkryto tu m.in. jedyny w tej części Prus relikt barbakanu.
Układ urbanistyczny Bartoszyc jest typowy dla tego typu miast w regionie z centralnie położonym prostokątnym rynkiem. Głównym dominantem panoramy miasta jest kościół parafialny. Miasto cechuje się również regularną siecią ulic, które historycznie były otoczone murami miejskimi. Perspektywę widokową Bartoszyc niegdyś dopełniała sylwetka zamku krzyżackiego – dziś już nieistniejącego.
W późniejszych czasach na wygląd miasta wpływ miało wiele czynników takich jak budowa sieci kolejowej wraz z infrastrukturą techniczną i napływ przemysłu oraz znaczna rozbudowa garnizonu wojskowego. Pomimo zniszczeń i destrukcji historycznej zabudowy miasta wywołanej II wojną światową w mieście zachowała się część historycznej zabudowy.

Zabytki
Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej gotycka budowla z II połowy XIV wieku, którą wielokrotnie przebudowywano m.in. w 1678 r., wieża pochodzi z 1732 r. Był to początkowo niski budynek, który pod koniec XIV rozbudowano do obecnej trójnawowej formy. W 1487 nastąpiła ponowna konsekracja. W okresie świetności miasta ufundowano wspaniały późnomanierystyczny ołtarz (ok. 1660, prawdopodobnie wykonany przez Joachima Pfaffa z Królewca) oraz duże organy (organmistrz Werner z Elbląga). Wnętrze zniszczone w 1945 r. Fragmenty ołtarza znajdują się w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Do rejestru zabytków wpisana jest również przykościelna plebania z XVIII/ XIX w.
Stare Miasto Bartoszyce z XIV wieku o doskonale zachowanym układzie urbanistycznym. Ochronie konserwatora zabytków podlega Rynek wraz z szachownicą przylegających ulic, mieszczańskimi kamienicami i budynkami, murami obronnymi oraz obszarem okalającym.
Brama Lidzbarska z 1468 roku. Doskonale zachowany fragment miejskich murów obronnych o dużym podobieństwie do okolicznych kościołów wiejskich. W budynku od 1881 roku mieściło się więzienie. Znajduje się przy Placu Konstytucji 3-go Maja 20.
Pozostałości miejskich murów obronnych z XIV wieku – zabytek archeologiczny.
Spichlerze z przełomu XVIII i XIX wieku. Najlepiej zachowane znajdują się przy ulicy gen. Józefa Bema 11 oraz Pawła Strzeleckiego 2. Aktualnie znajdują się w nich hotele i restauracje.
Kościół św. Jana Chrzciciela z XV wieku. Gotycki budynek znajdujący się poza obszarem starego miasta na lewym brzegu Łyny. Istniał już w 1404 r. Według niektórych opinii uważany jest za pierwotna parafię dla nieudanej pierwszej lokacji Bartoszyc (1326). Był zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej. Ołtarz barokowy z lat 1715–1720, przypisywany Krausowi z Królewca, ambona z 1706.
Kościół św. Brunona – powstał w latach 1882–1883 jako pierwsza świątynia katolicka w Bartoszycach. Wyposażenie wnętrza, witraże oraz prezbiterium wykonano w stylu neogotyckim. Obecnie znajduje się w nim sanktuarium Archidiecezji warmińskiej – Archidiecezjalne Sanktuarium Świętego Brunona Bonifacego z Kwerfurtu Biskupa i Męczennika erygowane przez abp Edmunda Piszcza w 2002 r.
Kamienne baby (Baby pruskie) w Bartoszycach popularnie nazywane „Bartkami”. Dwa kamienne posągi Bartek i Gustebalda umieszczone wraz z kamienną misą na skwerze przy zbiegu ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Bohaterów Warszawy. Prawdopodobnie są dziełem plemion pruskich zamieszkujących pierwotnie te tereny.
Budynek Dawnego Browaru przy ulicy Kopernika 5 z dobrze zachowanym budynkiem, w którym obecnie mieści się obiekt gastronomiczny.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej z 1914 roku. Bardzo dobrze zachowany i wielokrotnie odrestaurowywany cmentarz niemiecki. Usytuowany w parku przy ulicy Bema obok miejsca, gdzie kiedyś mieścił się cmentarz ewangelicki.
– Park Elizabeth – usytuowany u podnóża Góry Zamkowej. Na terenie parku znajdują się liczne trakty spacerowo-rowerowe oraz, w zakolu Łyny, staw w kształcie serca. Miejsce to jest częściowym odwzorowaniem i kontynuacją przedwojennego parku. Ufundowany został w 1903 roku przez ówczesnego starostę Heinricha von Gottberga dla upamiętnienia swojej zmarłej żony – Elizabeth. Obejmował teren liczący 2,78 ha wraz z nadrzecznymi alejkami, stawem, mostem, obiektami sportowymi i kawiarnią.
Obiekty nieistniejące
Zamek krzyżacki – jedna z pierwszych twierdz Zakonu Krzyżackiego na terenie Prus. Wzniesiony jako drewniana strażnica w 1240 r. po podbiciu pruskiego plemienia Bartów. Około 1273 r. uległ spaleniu, a nowa budowla prawdopodobnie miała już elementy murowane. Na zamku rezydował prokurator krzyżacki, który podlegał Komturowi z Bałgii. Wokół zamku szybko rozrastało się osiedle i w 1326 r. Dietrich von Altenburg nadał osadzie przywilej lokacyjny – Rosenthal (Dolina Róż). Jednak niespełna 6 lat później 17 lutego 1332 r. lokacja miasta została przeniesiona na prawą stronę Łyny. W lutym 1454 r. zbuntowani mieszczanie, którzy przystąpili do Związku Pruskiego zniszczyli zamek. Zamku w pierwotnej bryle już nigdy nie odbudowano. Od 1525 r., rozpoczęto jego odbudowę w dotychczasowych murach z przeznaczeniem na siedzibę starostów książęcych. W 1902 r. wybudowano nową siedzibę starostwa, która spłonęła pod koniec działań wojennych w 1945 r. Aktualnie po zamku nie ma śladu. W 1684 r. bartoszycki zamek został uwieczniony na rycinie Krzysztofa Hartknocha w dziele Alt und Neus Preussen.
Religia
Religia przed 1945
Początkowo na terenie Prus nieudaną działalność misyjną prowadził Święty Wojciech, a w XIII wieku cystersi z klasztoru w Łeknie w Wielkopolsce.
Po kolejnych nieudanych próbach, ewangelizacji tych terenów podjął się Zakon Krzyżacki. Pod jego rządami Bartoszyce stały się katolickim miastem i tak przetrwały do okresu Reformacji. W efekcie sekularyzacji Państwa Krzyżackiego w 1525 w miejsce katolickiej parafii w Bartoszycach powstała parafia ewangelicka. Następnie w 1562 wydano zarządzenie o przeprowadzaniu kazań w języku niemieckim za pośrednictwem tłumacza, a co drugą niedzielę w języku polskim. Z nabożeństw odprawianych w języku polskim zrezygnował dopiero pastor J. Siegelmann, który osiadł w Bartoszycach w 1872. Przez wieki katolicy aż do 1945 stanowią jedynie kilka procent społeczności miasta. Według dostępnych danych z 1890 na 6442 mieszkańców jedynie 265 było katolikami, 65 Żydami a reszta ewangelikami.
Aż do końca XIX ta niewielka społeczność katolicka nie dysponowała nawet własnym kościołem, a pierwszą, od czasów zakazu, mszę katolicką w mieście odprawił w 1872, dojeżdżający z Kętrzyna ks.Władysław Lehmann. Jednak bartoszyccy wierni dzięki pomocy i staraniom kurii biskupiej we Fromborku oraz Związku św.Wojciecha (Adalbertusverein), a następnie św.Bonifacego i św.Wojciecha (Bonifatius-Adalbertusverein) doprowadzili do powstania nowej parafii. Była to jedna z pierwszych, poza Warmią, katolickich parafii w Prusach Wschodnich. Część pieniędzy na wykup ziemi pod kościół pochodziła od wiernych z Nadrenii, oraz składek z kościołów diecezji warmińskiej. Grunt wykupiono już w 1880 a sam kościół ukończono w 1883, a jako patrona nadano św. Brunona. Jego konsekracji, 10 września 1889, dokonał ks.b.p. Andrzej Thiel.
Religia po 1945
W 1945 r. Bartoszyce znalazły się po polskiej części podzielonych Prus Wschodnich. Od tej pory struktura ludności zarówno pod względem narodowościowym, jak i religijnym odmieniła się diametralnie. Rdzenni Niemcy, z różnych powodów, zaczęli masowo opuszczać te tereny. Pozostałych sukcesywnie wysiedlano, bądź siłą weryfikowano i nadawano obywatelstwo polskie. W efekcie w mieście pozostała tylko niewielka część przedwojennej społeczności Bartoszyc. Wraz z odpływem rdzennej ewangelickiej ludności, do miasta przybywało wielu nowych osadników z Polski centralnej oraz Wileńszczyzny, w których silnie zakorzeniona była tradycja katolicka.

W 1947 w ramach Akcji Wisła teren Bartoszyc i okolic uznano za teren osiedleńczy i przesiedlono tu wielu ukraińskich grekokatolików. Do końca lat 70. odmawiano im prawa czczenia własnej religii. Ta kilkusetosobowa społeczność bardzo długo nie posiadała na terenie miasta własnej świątyni i korzystała potajemnie z kościoła św.Brunona. Ich napływ do miasta z okolic znacznie zwiększył się wraz z budową nowych osiedli w latach 80. W 1982 biskup Jan Obłąk na prośbę wiernych obrządku greckokatolickiego wydał oficjalny dekret o zgodzie na sprawowanie kultu w kościele św.Brunona, a patronem parafii obrano św. Andrzeja Apostoła. Po kilkunastu latach i negocjacjach z burmistrzem miasta Bartoszyce w 1996 za pieniądze pochodzące ze składek od parafian zakupiono stary budynek straży pożarnej. Po przeprowadzeniu remontu i pracach adaptacyjnych 27 czerwca 1998 roku odbyła się pierwsza msza w nowo powstałej cerkwi.

W Bartoszycach znajduje się również Socjalna Stacja Joannitów. Jej celem jest pomoc najbardziej potrzebującym mieszkańcom miasta i powiatu poprzez darmowe wydawanie leków i sprzętu ortopedycznego. Jest jedną z 12 stacji socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim prowadzonych przez Joannitów. Została utworzona jako efekt współpracy Zakonu Rycerskiego Św. Jana Chrzciciela, Mniejszości Niemieckiej w Bartoszycach i Urzędu Miasta w Bartoszycach.

W mieście znajduje się Garnizon Bartoszyce, który jest stałym garnizonem wojsk lądowych Wojska Polskiego. Stacjonuje tu 20 Bartoszycka Brygada Zmechanizowana im. Hetmana Polnego Litewskiego Wincentego Gosiewskiego. Ponadto Minister Obrony Narodowej, polecił brygadzie przyjąć dziedzictwo i kontynuować tradycje wojskowe licznych dywizji i pułków, których historię rozpoczyna uformowany w 1918 roku 79 Białostocki Pułk Strzelców. W bartoszyckim garnizonie mieściła się niegdyś specjalna jednostka dla kleryków odbywających zasadniczą służbę wojskową, w latach 1966–1968 służył w niej ks. Jerzy Popiełuszko.