Św. Helena jest cesarzową, matką cesarza rzymskiego Konstantyna, której po śmierci nadano tytuł „równa apostołom”.
Dokładna data jej urodzenia nie jest znana, było to ok. roku 255 w Drepanum w Bitynii w dzisiejszej Turcji. Jej rodzina pochodziła z niższych warstw społeczeństwa, rodzice jej prowadzili zajazd dla podróżnych. Pracując w rodzinnej firmie poznała goszczącego u nich młodego oficera armii rzymskiej imieniem Konstancjusz. Helena opuszcza dom rodzinny z młodym żołnierzem. Jej wybranek pnie się w hierarchii wojskowej i w roku 281 zostaje mianowany namiestnikiem Dalmacji. W międzyczasie rodzi się ich syn Konstantyn, który przeszedł do historii z przydomkiem Wielki. W roku 293 Konstancjusz zostaje wyniesiony do godności cesarskiej i zostaje jednym z czterech władców cesarstwa rzymskiego. Wiąże się z tym oddalenie Heleny oraz małżeństwo z Teodorą pasierbicą cesarza Maksymiana. W roku 306 cesarz Konstancjusz Chlorus ginie w wyprawie przeciwko Piktom i Szkotom a jego legiony ogłaszają Konstantyna cesarzem.
Od samego początku rządów Konstantyn postanowił wynagrodzić rozłąkę swojej ukochanej matce, obsypując ją zaszczytami oraz ogłaszając cesarzową. Helena rozpoczęła działalność charytatywną mając nieograniczony dostęp do skarbca cesarskiego. Prawdopodobnie między rokiem 311 a 315 przyjęła wiarę chrześcijańską i jej działania nabrały większego rozmachu – rozdawała jałmużnę ubogim, uwalniała więźniów, pomagała banitom w powrocie do ojczyzny. W zachowanych dokumentach pojawiają się określenia: najpobożniejsza, czcigodna, czy też najłaskawsza.
Konstantyn chrzest przyjął dopiero na łożu śmierci w roku 337, ale wprowadzone przez niego zmiany wynikały z nauczania chrześcijańskiego. Wprowadzono zakaz wykonywania kary śmierci przez ukrzyżowanie, ustanowiono niedzielę, jako dzień świąteczny, wolny od pracy dla chrześcijan, zwolniono kapłanów chrześcijańskich z podatków i służby wojskowej, zatwierdzono nowe prawo małżeńskie, które ograniczało możliwość rozwodu, ustanawiało karę śmierci dla cudzołożników, zakazywało trzymania konkubin, jak też otaczało opieką sieroty i wdowy. Poza tym inne uregulowania zabraniały znęcania się nad niewolnikami, czy organizowania walk gladiatorów, a sądownictwo chrześcijan, nawet jeśli chodziło o sprawy czysto świeckie, oddano w ręce biskupów.
Cesarz Konstantyn wraz ze swoim współwładcą Licyniuszem ogłosili wspólnie w 313 roku edykt pozwalający swobodnie wyznawać religię chrześcijańską, od miejsca ich spotkania zwany mediolańskim. W tym roku mija 1700 lat od jego podpisania. Na mocy tego edyktu zaprzestano prześladowania chrześcijan, zwrócono majątki Kościołowi i zezwolono na swobodne wyznawanie religii, przyznano chrześcijanom prawo piastowania urzędów państwowych. Pojawiła się mocna chęć i potrzeba odszukania krzyża, oraz miejsc, gdzie umarł i zmartwychwstał Nauczyciel.
W roku 326 cesarzowa Helena wyruszyła na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Pomimo zniszczenia Jerozolimy w czasie I powstania żydowskiego w 70 roku aż do upadku drugiego powstania żydowskiego w 135 roku gmina chrześcijańska była obecna w Jerozolimie. Z powodu wygnania Żydów z Jerozolimy chrześcijanie musieli również opuścić to miejsce. Na gruzach miasta Rzymianie założyli zupełnie nowe miasto. Na rozkaz cezara Hadriana na wzniesieniu Golgoty zbudowano Forum i Kapitol z posągami bóstw – w miejscu Grobu Chrystusa stanął posąg Jowisza, a na Golgocie statua Wenery.
Cesarzowa Helena po przybyciu do Jerozolimy kazała usunąć stojące tam posągi, oczyścić teren. W trakcie prac znaleziono trzy krzyże oraz tabliczkę Piłata z inskrypcją w różnych językach, że ukrzyżowany Chrystus był królem żydowskim. A ponieważ nie było pewności, co do tego, który ze znalezionych krzyży jest poszukiwanym Krzyżem, nie byle jakie zmartwienie przeżywała matka cesarza. Wkrótce jednak usuwa powody smutku biskup Jerozolimy, noszący imię Makary. Rozprasza on wątpliwości, idąc za światłem wiary. Prosi bowiem Boga o znak i otrzymuje go. A znak ten był taki: pewna kobieta, jedna z mieszczanek Konstantynopola, od dawna ciężką złożona chorobą, bliska już była śmierci. Rozkazał tedy biskup, by do łoża umierającej przyniesiono kolejno każdy z trzech krzyży: wierzył on niezłomnie, że kobieta wyzdrowieje, jeśli dotknie świętego Krzyża. I nie zawiódł się w swej nadziei. Kiedy bowiem przynoszono jeden po drugim krzyże, nie będące drzewem Męki Pańskiej, kobieta w dalszym ciągu bliska była śmierci, tak jak i poprzednio. Skoro jednak wniesiono trzeci krzyż, ten prawdziwy, umierająca natychmiast nabrała sił i całkowicie wróciła do zdrowia. W ten sposób odnalezione zostało drzewo Krzyża Świętego”. (Sokrates Scholastyk, 1986, „Historia Kościoła 1”, 17, tłum. S. Kazikowski, IW PAX, s. 109-110) Wzmianki o tym zdarzeniu zawarte są w pismach św. Ambrożego, św. Jana Chryzostoma, św. Paulina z Noli i innych.
Odnaleziona relikwia została podzielona na trzy części, aby ofiarować je trzem głównym ośrodkom chrześcijańskim w ówczesnym świecie: Jerozolimie, Konstantynopolowi oraz Rzymowi. Dzięki św. Helenie odnaleziono również gwoździe, którymi był przybity Jezus, oraz przywieziono do Rzymu Święte Schody – liczące 28 stopni schody, które zgodnie z przekazami pochodzą z pałacu Poncjusza Piłata. Jezus Chrystus miał po nich być prowadzony na sąd.
Dzięki jej staraniom, w miejscu znalezienia świętego Krzyża postawiono wspaniałą świątynię Męczenników, później nazwaną bazyliką Świętego Krzyża, kościół na Golgocie (Anastasis, czyli Zmartwychwstania Pańskiego) i przy Grocie Betlejemskiej (bazylika Narodzenia Pańskiego), kościół wzniesiony na Górze Oliwnej (Wniebowstąpienia Pańskiego). Według niektórych przekazów ufundowała nawet trzydzieści kościołów w miejscowościach Imperium. Zmarła w Nikomedii między 327 a 330 rokiem. Ciało jej przewieziono do Rzymu, gdzie pochowano je w mauzoleum wybudowanym dla niej przez Konstantyna przy via Lavicana,. Porfirowy sarkofag, który zachował się z tego mauzoleum, znajduje się obecnie w Muzeum Watykańskim.
Helena to imię pochodzenia greckiego, od słów hele (blask), helane (pochodnia) lub selene (księżyc). Nazwą helene określano również kosz trzcinowy niesiony w procesji podczas święta zwanego helenoforiami.