Święta Barbara jest jedną z Czternastu Świętych Wspomożycieli. Ich wstawiennictwo u Boga Kościół Katolicki uznał za wyjątkowo skuteczne, szczególnie w wypadku chorób. Większość z nich żyła w IV wieku, czasach najdłuższych i najkrwawszych prześladowań chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim.
Życiorys jej, jak większości ze św. Wspomożycieli, jest w dużym stopniu oparty o przekazy ustne. Wiadomo na pewno, że była córką bogatego kupca o imieniu Dioskur i żyła w Nikomedii nad morzem Marmara w dzisiejszej Turcji. Imię jej, Barbara, świadczyłoby, że nie była pochodzenia greckiego (barbaros po grecku to obcy, barbarzyńca). W tajemnicy przed otoczeniem przyjęła wiarę chrześcijańską i złożył ślub czystości, jako oblubienica Chrystusa. Ojciec jej, gdy się o tym dowiedział, starał się ocalić córkę i nakłaniał ją do porzucenia wiary i do małżeństwa. Gdy wszelkie namowy zawiodły zamknął ją w wieży. Chcąc złamać opór zostaje wydana władzom, które poddają Barbarę torturom. Jednak święta nie ulega i trwa przy chrześcijaństwie. Ostatecznie zapada wyrok śmierci, Barbara zostaje ścięta mieczem przez własnego ojca. Według przekazów zaraz po tym grom uderzył z nieba i jej kat zginął na miejscu.
W ikonografii przedstawiana jest z koroną na głowie, niekiedy w czepku. W ręku trzyma hostię z kielichem, w tle lub w dłoniach pojawia się trzyokienna wieża na znak wiary w Trójcę Świętą. Jej atrybutem bywa też miecz, gałązka palmy na znak męczeństwa oraz niekiedy pochodnia, bo jak głosi legenda przez ścięciem była przypalana pochodniami.
Święta Barbara jest opiekunką architektów, cieśli i murarzy, dziewic, artylerzystów, ludwisarzy i dzwonników, marynarzy i flisaków, górników, hutników i kowali, żołnierzy i kominiarzy, tkaczy i kapeluszników, a także więźniów, zadżumionych i kaplic cmentarnych. Święta Barbara patronuje tym, którzy są najbardziej narażeni na śmierć nagłą a niespodziewaną, dlatego też podczas II wojny światowej była patronką polskiego podziemia.
Historia relikwii świętej dotyczy też Polski. W połowie XIII wieku papież Innocenty IV wysyła do Danii relikwie św. Barbary, w dowód przyjaźni i w celu umocnienia pozycji przyjaciela z czasów studenckich, króla Eryka IV. Niestety relikwia czaszki męczennicy wraz ze specjalnym dokumentem, potwierdzającym autentyczność szczątków świętej nigdy nie dotarła do Danii. Statek, którym płynął wysłannik papieża zatonął na Bałtyku w czasie burzy w okolicach Oksywia. Legat papieski razem z relikwiami dostał się do niewoli ludów zamieszkujących teren obecnych Kaszub. Z rąk ich został uwolniony przez biskupa z Kamienia zmierzającego na spotkanie do Gdańska z księciem Świętopełkiem II. Książę postanowił relikwię umieścić w swoim zamku w Sartowicach nieopodal Świecia. Warowni ta została zdobyta przez rycerzy Zakonu Krzyżackiego, relikwia wywieziona do Chełmna a następnie do Starogardu. Tutaj przebywała przez ok. 200 lat. Wiadomo, że fragmenty czaszki umieszczone były w srebrnej hermie, relikwiarzu w kształcie kobiecego popiersia. Oprócz głowy przechowywano w XV stuleciu również ramię świętej Barbary.
Następnie relikwie zostały przeniesione do Malborka, a w 1457, gdy Krzyżacy opuszczali miasto i zamek, obie relikwie zostały przejęte przez króla Kazimierza Jagiellończyka. W nagrodę za wierność królowi część relikwii otrzymał Gdańsk, lecz tam zostały one zniszczone w XVI w. po wprowadzeniu w mieście reformacji a sam relikwiarz został przetopiony na monety z napisem „Broń nas Chryste” na znak niezależności miasta od króla. Druga z relikwii, herma z cząstką głowy św. Barbary trafiła do kościoła przy klasztorze kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą. Cenne wotum przetrwało do dzisiaj i jest wystawiane na dzień świętej Barbary.
Kult św. Barbary trwa nieprzerwanie w wielu krajach i środowiskach. Już w IV wieku funkcjonował w Edesie (Grecja) klasztor pod wezwaniem św. Barbary. Nadawanie imienia Barbara upowszechniło się w XV w., nosiły je w XIV i XV w. księżniczki i żony królów. W XVI w. w spisach szlachty imię to spotykamy bardzo często. Jest popularne do dziś. W Polsce kult św. Barbary był zawsze żywy. Najstarszy kościół ku czci św. Barbary wystawiono w Polsce w roku 1262 w Bożygniewie koło Środy Śląskiej, ale pierwszy ślad jej kultu znajdziemy w modlitewniku Gertrudy, córki Mieszka II (XI w.), w postaci wzmianki o pamiątce liturgicznej Świętej pod datą 4 grudnia. Klaryski w Krakowie, w kościele św. Andrzeja śpiewały sekwencję o niej w XII w. W wieku XIII i XIV spotykamy kazania o tej Świętej. W wieku XV wydział teologiczny na Akademii Krakowskiej obrał sobie za patronkę św. Barbarę. Modlitwy z XV w. zawierają prośbę o przebaczenie grzechów w godzinę śmierci i o przyjęcie wiatyku, obronę przed szatanem i wprowadzenie do radości nieba. Wspomina się w nich o obietnicy danej św. Barbarze przez anioła, że czcicielom jej będą odpuszczone grzechy.
Do dziś przetrwała gdzieniegdzie tradycja bractw św. Barbary. W przeszłości w XVII i XVIII w. bractwa św. Barbary istniały prawie w całej Polsce. Do bractwa św. Barbary w Krakowie, kierowanego przez jezuitów, należeli niektórzy królowie, magnaci, szlachta, duchowni a przede wszystkim mieszczanie. Do końca XVIII w. wpisano do rejestrów brackich ponad 30 tysięcy członków. Do bractwa św. Barbary należał św. Stanisław Kostka. Kiedy znalazł się śmiertelnie chory na łożu boleści, a właściciel domu nie chciał wpuścić kapłana z wiatykiem, zjawiła mu się św. Barbara z Komunią Świętą.
Żywoty Świętej ukazały się w językach: greckim, syryjskim, koptyjskim, ormiańskim, chaldejskim, a w wiekach średnich we wszystkich językach europejskich. W dziele: „Scriptores rerum Prussicarum” znaleźć można dwa utwory liturgiczne o znalezieniu relikwii Świętej i przewiezieniu ich do Prus.
Wizerunki św. Barbary uwiecznili artyści tej miary, co: Rafael, Mateo di Giovanni, Lorenzo Lotto, Botticelli, Giovanni Battista Moroni, Łukasz Cranach Starszy, Dűrer, Memling, Holbein i. in.
Najwspanialszy kościół ma św. Barbara w Czechach w miejscowości Kutná Hora. To położona na wzgórzu, gotycka świątynia z XIV wieku. Poczta watykańska i francuska w r. 1967 wydały osobne znaczki ku czci św. Barbary z jej wizerunkiem.
Najbardziej znanym ludowym przysłowiem jest: „Św. Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”.
„Według przekazów zaraz po tym grom uderzył z nieba i jej kat zginął na miejscu.” KAT ?